کمیته رصد و تحلیل شانا- انتصاب دبیر جدید شورای عالی امنیت ملی(شُعام) فرصتی است تا به برخی پرسشها در این باره پاسخ داده شود. پرسشهایی ازقبیل اینکه؛ دبیر شورای عالی امنیت ملی چه وظایف و اختیاراتی دارد؟ برای چه مدتی و چگونه انتخاب میشود؟ پیش از این چه کسانی عهدهدار این سمت بودهاند و در اساس این سمت چه جایگاه و نقشی در جمهوری اسلامی دارد؟
شورای عالی امنیت ملی درقانون اساسی
فصل سیزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی به این شورا اختصاص یافته است. طبق اصل ۱۷۶، بهمنظور تأمین منافع ملی و پاسداری از انقلاب اسلامی و تمامیت ارضی و حاکمیت ملی «شورای عالی امنیت ملی» به ریاست رئیس جمهوری، با وظایف زیر تشکیل میشود؛
۱. تعیین سیاستهای دفاعی - امنیتی کشور در محدوده سیاستهای کلی تعیین شده از طرف مقام رهبری.
۲. هماهنگ نمودن فعالیتهای سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط با تدابیر کلی دفاعی امنیتی.
۳. بهرهگیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدیدهای داخلی و خارجی.
روسای قوا، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس سازمان برنامه و بودجه دو نماینده منصوب رهبری، وزرای امور خارجه، کشور و اطلاعات اعضای این شورا را تشکیل میدهند و در مواردی وزیر مربوط و عالیترین مقام ارتش و سپاه.
نکته مهم این که مصوبات شورای عالی امنیت ملی پس از تأیید مقام رهبری قابل اجراست؛ اختیاری کمنظیر که نشان میدهد در کشوری که مجلس تنها مرجع قانونگذاری است، این ارگان نیز در مواردی توان تصویب مواردی قابل اجرا را دارد. البته این موارد قانون نیست؛ تصمیمات مهمی است که در مواردی معدود و خاص، با حضور سران کشور و شخص رهبر انقلاب اتخاذ میشود.
تاریخچه شورای عالی امنیت ملی
شورای عالی امنیت ملی در واقع فرزند شورای عالی دفاع است، چون در زمان جنگ با حضور رییس جمهوری و نخست وزیر، فرماندهان ارشد نظامی و دو مشاور رهبری با موضوع دفاع مقدس برای اتخاذ تصمیمات مهم حکومتی تشکیل میشد که با توجه بهوجود نشست سران قوا و بعدتر تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام، این شورا نقش چندانی در امور سیاسی نداشت. اما در بازنگری سال ۱۳۶۸ قانون اساسی شورای عالی دفاع جایگاهش را به شورای عالی امنیت ملی داد و اصل ۱۷۶ که از موارد جدید قانون اساسی بود، به تبیین جایگاه شورای عالی امنیت ملی اختصاص یافت.
دبیر شورای عالی امنیت ملی چه وظایف و اختیاراتی دارد؟
هرچند رئیس شورای عالی امنیت ملی شخص رییس جمهور است، اصلیترین سمت ثابت شورای عالی امنیت ملی، سمت دبیر شوراست که مسئولیت اداره دبیرخانه و نظارت بر اجرای صحیح تصمیمات و مصوبات شورا و امور اداری و اجرایی شورا را بر عهده دارد. دبیر شورا نوعا معاونینی هم برای انجام وظایف دارد. مثلا معاونتهای امنیت بینالملل و سیاست خارجی، معاون اقتصادی، معاون امنیت داخلی و معاون راهبردی در دوره شمخانی فعال بودهاند.
دبیر شورا برای چه مدتی و چگونه انتخاب میشود؟
رئیس شورای عالی امنیت ملی، نماینده رئیس جمهور است و دبیر با حکم او منصوب میشود. با این حال، از آنجا که سمت دبیر به عنوان یک عضو شورا در قانون اساسی نیامده، معمولا دبیر با هماهنگی بین رئیس جمهوری و رهبری انتخاب میشود و در رسمی نانوشته، مقام معظم رهبری دبیر منصوب را به عنوان یکی از دو نماینده خود در شورا منصوب میکنند تا دبیر در جلسات این شورای مهم، حق رای هم داشته باشد و از قدرت کافی برای پیشبرد امور برخوردار شود.
در بررسی احکام روسای جمهور برای دبیران شورای عالی امنیت ملی، به مدت زمان تصریح نشده است، آنچه معمول بوده، دبیر شورا با هماهنگی میان رهبری و رئیس جمهور، با تغییر دولت و رئیس جمهور و یا موارد دیگر تغییر میکند. احکام رهبری برای نمایندگان خود، در مواردی سه ساله و در مواردی برای یک دوره صادر شده است.
پیش از این چه کسانی عهدهدار این سمت بودهاند؟
از سال ۱۳۶۸ که شورای عالی امنیت ملی طبق قانون اساسی اصلاح شده، آقای حسن روحانی در دورانی طولانی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۴ به عنوان نماینده رهبری، دبیری شورا را هم برعهده داشت، دورهای ۱۶ سالهای که نیمه اول آن همعصر با ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی و نیمه دوم آن در دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی بود. با پیروزی دکتر احمدینژاد، او ۱۲ روز بعد از تنفیذ خود، دکتر لاریجانی را که در آن زمان در کنار روحانی، یکی از دو نماینده رهبری در شورا بود، بهعنوان دبیر این شورا منصوب کرد.
با این حال، عمر این سمت برای لاریجانی طولانی نبود و در کمتر از دو سال استعفا داد. سیام مهر ۸۶، احمدی نژاد سعید جلیلی را به دبیری شعام منصوب کرد؛ انتصاب جلیلی به نمایندگی رهبری با هفت ماه تاخیر در ۸ تیر ۸۷ انجام شد.
با پیروزی روحانی در انتخابات سال ۹۲، او دریابان شمخانی را بهعنوان دبیر شورا برگزید که این مسئولیت به مدت نزدیک ده سال ادامه داشت.
دبیر شعام چه جایگاه و نقشی در جمهوری اسلامی دارد؟
شورای عالی امنیت ملی، همانگونه که از شرح وظایف و اعضایش برمیآید، محلی برای تصمیمگیری اجماعی سران نظام در موضوعات مهم مرتبط با امنیت ملی است و دبیر شورا به طور عملی هماهنگکننده موضوعات مهم امنیتی است؛ اما اینکه چه مواردی بر عهده دبیر شورای امنیت ملی باشد، بسته به تصمیم دولت و تقسیم کار نظام، متفاوت بوده است.
پرونده قتلهای زنجیرهای و کوی دانشگاه در سال ۱۳۷۷و ۱۳۷۸، از جمله موارد نقشآفرینی روحانی و شورای عالی امنیت ملی در دهه ۱۳۷۰بود؛ اما مهمترین موضوع امنیتی جمهوری اسلامی بعد از جنگ تحمیلی، پرونده هستهای بوده که از سال ۱۳۸۱ با افشاگری منافقین و سپس اعلام تولید سوخت هستهای از سوی خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران به تدریج باز شد و تا کنون نیز فشارهای خارجی بر کشورمان ادامه دارد.
در بخشی از فاصله سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴، محوریت مذاکرات هستهای جمهوری اسلامی بر عهده روحانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی بود که در مذاکره با تروئیکای اروپایی توافقهای سعدآباد، بروکسل و پاریس بین ایران و سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان امضا و تعلیق غنیسازی ایران نیز پذیرفته شد. البته در مقطعی از این سه سال نیز محوریت مذاکرات هستهای را کمال خرازی و وزارت امور خارجه خاتمی در اختیار داشتند.
با آغاز ریاست جمهوری «محمود احمدی نژاد»، «علی لاریجانی»، سکان دبیرخانه شعام و مذاکرات اتمی را در اختیار گرفت و مذاکراتی را به ویژه با «خاویر سولانا» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا دنبال کرد که در نهایت به یک توافق یازده بندی میان ایران و اروپا منجر شد؛ با بروز برخی اختلافات بین لاریجانی و احمدی نژاد وی از دبیری شعام کناررفت.
بعد از یک دوره رخوت در دبیرخانه، که با صدور قطعنامههای مختلف شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران همراه بود، «سعید جلیلی» دبیر شورا شد و مسئولیت مذاکرات هستهای را بر عهده گرفت. در این دوره چندین دور مذاکرات میان ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، روسیه، انگلیس، فرانسه، آلمان و چین) در شهرهای ژنو، بغداد، استانبول، مسکو و آلماتی انجام گرفت. مهمترین موضوع در این مقطع، طرح توافق با حضور برزیل و ترکیه بود که نتیجه روشنی نداشت.
با پیروزی حسن روحانی در انتخابات سال ۱۳۹۲، او علی شمخانی را به دبیری شعام منصوب کرد. در این دوره هرچند همچنان تصمیمات راهبردی درباره پرونده هستهای در شورای عالی امنیت ملی گرفته میشد، مذاکرات از سوی ظریف و وزارت امور خارجه مدیریت میشد و توافق برجام نیز در همین مقطع شکل گرفت. اخباری از وجود اختلافات میان شمخانی و روحانی به ویژه در دوره دوم که با ناآرامیهای سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ همراه بود نیز نقل شده است.
دبیری شمخانی با ریاست جمهوری رئیسی تداوم یافت و بعد از ناآرامیهای پاییز ۱۴۰۱ که از دامنهدارترین رخدادهای امنیت داخلی جمهوری اسلامی بود، در آخرین ماههای این دوره، توافق مهم با عربستان و برخی توافقات با عراق با محوریت او انجام شد؛ موضوعی که در همان مقطع اعلام شد با هدایت دولت انجام شده است.
در مجموع به نظر میرسد دبیری شورای عالی امنیت ملی، نقشی توازنبخش در جمهوری اسلامی دارد. نقشآفرینی این جایگاه که از یک سو مرتبط با دولت و رئیس جمهور و از سوی دیگر ذیل جایگاه رهبر و فرماندهی کل قوا تعریف میشود و به نظر میرسد سابقه، تجربه، هوشمندی و جایگاه شخص دبیر میتواند هم در شکلگیری اجماع و همفکری میان مقامات تراز اول سیاسی کشور و هم در اجرای تصمیمات کلان و مهم امنیتی آنها مؤثر باشد.
نظر شما