کمیته رصد و تحلیل شانا- در راهبرد نگاه به شرق، "آسیای مرکزی"  که به آن آسیای میانه هم گفته می شود، برای جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این نگاه تاکنون مورد غفلت قرار گرفته است. از این رو، در دولت سیزدهم شاهد رشد روابط سیاسی و اقتصادی بین ایران و کشورهای این حوزه مهم جغرافیایی هستیم.  درست است که اولین سفر آیت الله رئیسی برای شرکت در اجلاس شانگهای در ۲۴ و ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ یعنی کمتر از یک ماه از شروع به کار دولت سیزدهم، به تاجیکستا انجام شد ولی نباید فراموش کرد که سفرهای بعدی او به کشورهای همسایه شمالی کشورمان از جمله سفر به سمرقند پایتخت ازبکستان در ۲۴ شهریور ۱۴۰۱  و یا سفر به ترکمنستان در ۸ تیر ۱۴۰۱ یا سفر به قزاقستان در ۲۰ مهر ۱۴۰۱ نشان از اهمیت دادن دولت سیزدهم به همسایگان است.

  آسیای مرکزی یا میانه کجاست؟

آسیای میانه یا آسیای مرکزی سرزمین پهناوری در قاره آسیاست که هیچ مرزی با آب‌های آزاد جهان ندارد و محصور در خشکی است. اگر چه مرزهای دقیقی برای این سرزمین تعریف نشده‌ است، ولی معمولاً کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان را در این حوزه سرزمینی تعریف می‌کنند. البته برخی نیز، سرزمین‌های دیگری چون افغانستان، مغولستان، کشمیر، شمال و غرب پاکستان و گاهی هم، سین‌کیانگ (ترکستان شرقی قدیم) در غرب چین و جنوب سیبری درروسیه را نیز جزء آسیای مرکزی می‌دانند.

آسیای مرکزی که برای قرن‌های متمادی صحنه «بازی بزرگ» بین قدرت‌های بزرگی مانند روسیه، آمریکا و انگلیس بود، در سال‌های اخیر هم ایران به‌عنوان  یک بازیگر کلیدی در منطقه وارد بازی  در کنار قدرت های بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای شده است تا جای پایی در این پهنه استراتژیکی برای خود باز کند.

ایران به‌خاطر قرابت‌های فرهنگی با کشورهای آسیای مرکزی، جایگاه ژئوپلتیکی مهم، اقتصاد بزرگ در سطح منطقه و منافع امنیتی مشترک در حوزه‌های تروریسم به‌ویژه در حوزه امنیتی افغانستان توانسته دستاوردهایی را برای ورود قدرتمندانه به این منطقه کسب کند.

جایگاه آسیای میانه  در دولت سیزدهم

در این میان دولت سیزدهم که راهبرد «نگاه به شرق» و توسعه همکاری با همسایگان را در راس برنامه‌های سیاست خارجی خود قرار داده است، فصل جدیدی از روابط بین تهران و آسیای مرکزی گشوده است که آثار آن‌را در توسعه روابط تجاری بین ایران و جمهوری‌های آسیای مرکزی در دو سال گذشته شاهد هستیم.

این اهمیت دادن ها را می توان از میزان رشد صادرات کشورمان به این کشورها در دو سال گذشته درک کرد. بنا بر آمار اعلام شده توسط سخنگوی دولت  که اخیرا اعلام کرده است؛  صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه در دو ماه اول ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۰ درصد رشد داشته است. همچنین مدیرکل آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه سازمان توسعه تجارت هم در این باره گفت که سال گذشته صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه ۱۸ درصد رشد داشته است.

جنگ اوکراین و فرصت های نو برای آسیای میانه

اگرچه در سه دهه گذشته بعد از استقلال جمهوری‌های آسیای مرکزی، ایران آنگونه که انتظار می‌رفت نتوانست در این منطقه استراتژیک ورود پیدا کند اما با تغییر و تحولاتی که پس از جنگ اوکراین در عرصه جهانی به‌وجود آمده است، تحکیم روابط با این جمهوری‌ها بیش از پیش در دستور کار قرار گرفته است. توجه به اولویت‌هایی مانند مقابله با تحریم‌ها، گسترش نفوذ اقتصادی و تنوع در سیاست خارجی، انگیزه رویکرد اقتصادی تهران در آسیای مرکزی بوده است.

رهبران آسیای مرکزی هم همواره دنبال بازارهای جدیدی بودند که بتوانند از تنگنای جغرافیایی خارج شده و به آبهای آزاد دسترسی داشته باشند و همه این مزیت ها را در ایران جسته‌اند. به همین دلیل بود که از زمان شروع به کار دولت سیزدهم همه رهبران آسیای مرکزی به تهران آمدند تا از ظرفیت های جمهوری اسلامی برای ارتقای جایگاه منطقه‌ای خود بهره ببرند.

ایران و آسیای میانه؛ عرصه های جدید  روابط گسترده

همانگونه که گفته شد در دو سال گذشته ایران با کشورهای زیادی از جمله کشورهای آسیای میانه به تقویت و ارتقاء روابط خود پرداخته است که از آن جمله می توان به این کشورها اشاره کرد:

ایران و ازبکستان

ازبکستان، از کشورهای آسیای مرکزی، با کشورهای افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و قزاقستان همسایه است. ازبکستان کشوری خشک و محصور در خشکی است. مساحت این کشور حدود ۴۴۹ هزار کیلومترمربع و جمعیت آن نزدیک به۳۵ میلیون نفر برآورد شده است. برخلاف دیدگاه عموم که تنها افغانستان و تاجیکستان را فارسی‌زبان می‌دانند، ازبکستان نیز یکی از کشورهای فارسی‌زبان محسوب می‌شود. آمارها، فارسی‌زبانان این کشور را حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد برآورد کرده‌اند. تولید ناخالص داخلی ازبکستان، حدود ۵۰  میلیارد دلار و سرانه تولید ناخالص داخلی این کشور حدود ۱۵۰۰ دلار است. ازبکستان دارای چهارمین ذخیره بزرگ طلا در جهان است. این کشور سالانه ۸۰ تن طلا از معادن استخراج می‌کند که در دنیا هفتم است. ذخایر مس ازبکستان در جهان دهم و ذخایر اورانیوم  این فلز گرانبها که همه کشورهای صاحب هسته ای بدنبال معادن آن هستند، در دنیا مقام  دوازدهم را به خود اختصاص داده  است و تولید آن در این کشور مقام هفتم  را در دنیا داراست. از زمان قدرت‌گرفتن شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور جدید ازبکستان از دسامبر سال۲۰۱۶ میلادی، تلاش‌هایی برای گسترش روابط اقتصادی و حل‌وفصل مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ازبکستان انجام شده است که چشم‌انداز اقتصادی و سیاسی این کشور را تغییر داده است. تبدیل ارز ملی در بانک‌ها و ممنوعیت کار اجباری در مزارع پنبه برای آموزگاران و کارمندان بهداشت، لغو فروش اجباری ۲۵درصد از درآمد صادرکنندگان ازبک به ارزخارجی، حل‌وفصل مسائل و مشکلات مرزی و آبی با کشورهای همسایه، سرمایه‌گذاری ۱۲میلیارد دلاری روسیه، بهبود روابط با تاجیکستان و افزایش ۱۰ برابری حجم تبادلات دو کشور ازجمله مهم‌ترین تغییرات پس از ریاست‌جمهوری آقای میرضیایف است. براساس گزارش بانک جهانی، اقتصاد ازبکستان شاهد یک تغییر ساختاری عظیم و گذر به‌سوی یک اقتصاد آزاد است. شاخص پیچیدگی بازار ازبکستان ۰.۸۳- است و رتبه  ۹۰  را در این شاخص دارد؛ بدین‌معنا که ساختار بازار این کشور، ساختاری ساده و غیرپیچیده است. دقیقا همانند کشورهایی چون افغانستان و عراق که کشور ما بیشترین میزان صادرات را به آنها دارد.

ازبکستان  به دلیل محدود بودن منابع زیرزمینی خود که در دو سه مورد از جمله اورانیوم و مس خلاصه می می شود وضعیت چندان مناسبی ندارد بنابراین بصورت جدی روی افزایش مبادلات تجاری با جمهوری اسلامی حساب باز کرده است تا از این تنگناهای اقتصادی رهایی یابد.

باتوجه به زدودن برخی موانع و محدودیت‌های اقتصادی، اکنون ۳۵۰ شرکت ایرانی در ازبکستان فعالیت دارند و ازبک‌ها سعی دارند از مسیرهای ریلی ایران برای رسیدن به آبهای آزاد در اقیانوس هند و خلیج فارس استفاده کنند.

دولت سیزدهم هم دنبال تبدیل ایران به هاب انرژی در منطقه است و نیازمند تمهیدات اساسی است تا این هدف محقق شود. اگر ایران بتواند مسیرهای ترانزیتی خود را توسعه داده و کشورهای بیشتری را به این شبکه وارد کند، می‌تواند در آینده نبض انرژی در منطقه را به‌دست بگیرد.

پیشنهاد راهبردی رهبر انقلاب به رئیس جمهور ازبکستان

با توجه به درک نیاز ازبکستان برای ورود به آبهای آزاد و بیرون آمدن ازبک ها از حصار خشکی و رسیدن به یک اقتصاد پویا و تجارت آزاد، رهبر معظم انقلاب در دیدار روز یکشنبه با رییس جمهور این کشور «شوکت میرضیایف» با اشاره به قرابت بی‌نظیر تاریخی، فرهنگی و علمی دو کشور ایران و ازبکستان فرمودند : باید از این زمینه‌های مشترک برای گسترش روابط در بخش‌های مختلف استفاده شود وجمهوری اسلامی ایران توانایی این را دارد که ازبکستان را از طریق ترکمنستان و افغانستان، به راحتی به آب‌های آزاد متصل کند، ضمن آنکه زمینه‌های همکاری فراتر از تجارت و حمل و نقل است و می‌توان با ابتکارات مختلف در بخش علم و فناوری و بخش‌های دیگر همکاری‌های بیشتری داشت.

ایشان خاطرنشان کردند: البته گسترش روابط ایران و ازبکستان، مخالفانی هم دارد، اما باید بدون اعتنا به این مخالفت‌ها و براساس مصلحت دو کشور، تصمیم گرفت و همکاری‌ها را تا آنجا که امکان دارد، گسترش داد.

امضای بیانیه مشترک و ۱۰ سند همکاری میان ایران و ازبکستان

در سفر روز یکشنبه رییس جمهور ازبکستان به ایران،   یک بیانیه‌ مشترک و ۱۰ سند همکاری در حوزه‌های مختلف به امضا رسید.

توافق‌نامه تجارت ترجیحی، حمل و نقل و ترانزیت، همکاری دارویی، برنامه همکاری در زمینه‌های استاندارد و بیمه، بررسی امکان ایجاد مناطق آزاد مشترک، برنامه اجرایی همکاری در حوزه فناوری و نوآوری و برنامه اجرایی همکاری در بخش کشاورزی از جمله محورهای اسناد امضا شده میان مقامات ایران و ازبکستان در حضور روسای جمهور دو کشور بود.

گفتنی است از آخرین سفر رئیس جمهور ازبکستان به ایران بیش از ۲۰ سال بود که می گذشت و سفر رئیس جمهور کشورمان آیت الله رئیسی به ازبکستان در شهریور ماه سال گذشته نیز پس از ۱۸ سال  صورت می گرفت که مقامی در جایگاه رئیس جمهوری از ایران به این کشور سفر می کرد.

ایران و ترکمنستان

دو کشور ایران و ترکمنستان، سال گذشته بر سر سوآپ گازی این کشور به خاک جمهوری آذربایجان توافق کردند و قرار است سالانه ۵/۱ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان به آذربایجان منتقل شود. مقامات دو طرف هم‌چنین توافق کرده‌اند که این حجم از گاز صادراتی را به دو برابر رقم فعلی ارتقا دهند. ترکمنستان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی است و در صورت بازگشایی گذرگاه‌ها و بازارچه‌های مرزی و کاهش تعرفه‌های گمرکی و لغو روادید، مسیر برای گسترش روابط تجاری و ورود بازرگانان به اقتصاد منطقه هموار خواهد شد.

همچنین ایران و تاجیکستان به‌دلیل اشتراکات زبانی و فرهنگی که دارند در مسیر تقویت تعاملات تجاری گام برمی‌دارند. دو طرف سال گذشته ۱۷ قرارداد همکاری در زمینه‌های تجارت، حمل‌ونقل، انرژی، آموزش، گردشگری و از سرگیری پروازهای مستقیم تهران – دوشنبه را امضا کردند و بسیاری از این پروژه‌ها در حال اجراست.

۳- ایران و قزاقستان

مقامات ارشد ایران و قزاقستان نیز در سال گذشته تفاهم‌نامه همکاری در حمل و نقل، انرژی، سرمایه‌گذاری و گردشگری، ایجاد اتاق‌های بازرگانی مشترک و کمیسیون اقتصادی بین دولتی، حضور بیشتر بخش خصوصی دو کشور، تسهیل صدور روادید، توسعه حمل و نقل بار را امضا کردند و قرار است سطح همکاریهای تجاری تا ۲۰۳۰ به رقم ۳ میلیارد دلار ارتقا یابد که چند برابر رقم کنونی است. قزاقستان به‌عنوان ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی، دو سوم نفت خود را از طریق بنادر روسیه به بازارهای جهانی صادر می‌کند که اکنون با تحریم‌های غرب، در این مسیر به مشکل خورده است و دنبال مسیرهای جایگزین برای صادرات این منابع هستند که ایران بهترین گزینه خواهد بود.

 چشم انداز روابط ایران با آسیای مرکزی در دولت سیزدهم

اگرچه حجم تجارت خارجی ایران با آسیای مرکزی تاکنون کمتر از ۲ درصد کل تجارت خارجی ایران بوده است و در مقایسه با سایر رقبا مانند چین و روسیه رقم ناچیزی است اما با سیاستهای دولت سیزدهم پیش‌بینی می‌شود در روابط دو طرف به نقطه قابل توجهی برسد.

اگر توافقات امضا شده در دو سال گذشته به خوبی اجرایی شود، تجارت بیش از ۱۰ میلیارد دلار تا ۲۰۳۰ دور از دسترس نیست و شواهد و قرائن هم حکایت از اراده طرفین برای رسیدن به این حجم از تجارت خارجی دارد.

صادرات و واردات ایران و آسیای مرکزی بخش زیادی از کالاها را دربرمی‌گیرد. بر اساس آمارها، ایران انواع مختلف از قطعات وسایل نقلیه، محصولات گوناگون پلاستیکی، ماشین آلات صنعتی، تجهیزات صوتی و تصویر، انواع دارو، آلومینیوم، سوخت‌های معدنی، غلات، میوه‌ها، خشکبار، چای، محصولات آهن و فولاد، مصالح ساختمانی و فرآورده‌های شیمیایی را به جمهوری‌های آسیای مرکزی صادر می‌کند.

از سوی دیگر، عمده محصولات وارداتی ایران از کشورهای آسیای مرکزی هم برق و انرژی برای تأمین نیازهای مناطق مرزی است.

مسیر ریلی شمال- جنوب تقویت‌کننده روابط دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی

افزایش حجم تجارت ایران و آسیای مرکزی روز به روز روند رو به رشدی به خود می‌گیرد و در صورت تکمیل مسیر ریلی شمال- جنوب در آینده نزدیک، این روابط هم گسترش خواهد یافت. زیرا جمهوری‌های آسیای مرکزی روی این کریدور (راهگذر)  برای انتقال کالاهای خود به اقیانوس هند و خلیج فارس توجه ویژه‌ای دارند و در زمانی که مرزهای روسیه به اروپا بسته شده است، می‌توانند از این مسیر ترانزیتی برای صادرات کالاهای خود استفاده کنند. ایران می‌تواند با استفاده از مسیر ترانزیتی، کالاها را در کوتاهترین زمان ممکن و با هزینه کمتر نسبت به سایر مسیرها به اقیانوس هند و خلیج فارس انتقال دهد و هم‌چنین برای بهبود کیفیت خدمات‌رسانی، می‌تواند مسیرهای ریلی و زیرساختهای خود را نیز تقویت کند. ایران به‌دلیل قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی بین دریای خزر و خلیج فارس و قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق به غرب، می‌تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای آسیای مرکزی باشد.