سرویس رصد و تحلیل شانا - سیاست خارجی را برآیند اقتدارگرایانه تخصیص ارزشهای یک واحد سیاسی در برخورد با دیگر واحدهای سیاسی و مجموعه توانایی و قابلیت های آن جهت افزایش بهره وری و استانداردهای مطلوب در بُعد خارجی تعریف کرده اند و اگر کشوری نتواند برای رسیدن وضعیت مطلوب در سیاست خارجی از تکنیک ها و زبان خاص که دستگاه دیپلماسی کشور آن را نمایندگی می کند ، استفاده کند ، نه می تواند ارزشهای حاکم بر نظام سیاسی خود را به واحدهای سیاسی دیگر بقبولاند و نه قادر به رفع مسایل و مشکلات خود در همکاری با کشورهای همسو در نظام بین الملل خواهد بود.
آنچه در این مسیر از اهمیت زیادی برخوردار است حرکت بر اساس اصول تعریف شده سیاست خارجی نظام سیاسی و تشخیص اولویت ها و انتخاب کشورهایی است که بتواند ضمن کمک به نیازهای دیپلماتیکی در مواجهه با مسائل ، بستر لازم را برای بهره گیری در حوزه های دیگر از جمله نیازهای اقتصادی که در حال حاضر از اولویت بالایی برخوردار است ، فراهم نماید.
باید بپذیریم در برخی دولت هایی که تاکنون به قدرت تکیه داشته اند ، در انتخاب کشورها به عنوان دروازه ارتباط سیاسی و رفع مشکلات اقتصادی خود دچار اشتباهات فاحشی بوده ایم و بجای آنکه بدنبال ظرفیت های خود در کشورهای دیگر که برای ارزشهای حاکم بر سیاست خارجی ما احترام قائل هستند باشیم ، همچون دولت یازدهم و دوازدهم تلاش می شد سیاست خارجی جمهوری اسلامی را با دولت هایی گره بزند که هیچ ارزش و احترامی برای اصول سیاست خارجی ما قائل نبودند و به طریق اولی ، هیچ بهره سیاسی و اقتصادی هم از این کشورها برای جمهوری اسلامی حاصل نمی شد.
این در حالی بود که هم قانون اساسی جمهوری اسلامی و هم امامین انقلاب ، اصول سیاست خارجی ، سطوح و اولویت ارتباط با کشورها را تعیین کرده بودند. دولت سیزدهم این قاعده و ریل اشتباه را از روزی که سکان اجرایی کشور را برعهده گرفت با سفر به کشورهای همسایه و مسلمان و کشورهای همسو با سیاست های جمهوری اسلامی در دوردست ها عوض کرد.
سفر آیت الله رئیسی به کشورهای همسایه از ترکمنستان ، تاجیکستان ، عراق، سوریه ، ترکیه ،عمان و... گرفته تاسفر به روسیه ، چین ، اندونزی و اکنون سه کشور ونزوئلا، نیکاراگوئه و کوبا نشان داد نقطه اتکا در ارتباط با کشورها باید جایی باشد که ضمن انتفاع از این ارتباط در بخش های اقتصادی ، هیچگاه شاهد تعرض به ارزشهای حاکم بر سیاست خارجی کشورمان نباشیم.
الف ) ارجحیت سیاست خارجی بر اساس قانون اساسی و نگاه رهبر معظم انقلاب
قـانـون اسـاسـی جـمـهوری اسلامی به روشنی ارجحیت های سیاست خارجی ایران را روشن ساخته است . چهار گروه از کشورها به ترتیب دارای اولویت برای ما می باشند:
۱- همسایگان ایران
۲- کشورهای مسلمان
۳- کشورهای جهان سوم
۴- کـشـورهـایـی کـه به نوعی یکی از نیازهای سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و یا نظامی ایران را بر طرف سازند.
رهبر معظم انقلاب هم با تاکید بر اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی در قانون اساسی و روابط دوستانه با کشورهای همسایه، کشورهای اسلامی و کشورهای غیر وابسته به قدرت ها و آزاده جهان می فرمایند:« در سـیـاسـت خـارجـی محور اصلی حرکت ما از آغاز انقلاب ایجاد روابط متین و منطقی با همه کـشـورهـایـی بـوده کـه مـایـل بـودند انقلاب ما را و کشور ما را و ملت ما را در همان موضع شایسته ای که از آن برخوردارند، قرار بدهند و به چشم احترام به این همه نگاه کنند. در سـیـاسـت خارجی ما کشورهای همسایه نقش برجسته ای داشتند. کشورهایی که با ما روابط دوستانه و صمیمانه ای را از آغاز انقلاب ابراز می کردند نقش ویژه ای داشتند. کشورهای غـیـر مـتـعـهـد و کـشـور هـایـی کـه آمـاده بـودنـد بـصـورت مـسـتـقل و جدا از تصمیم گیری های قدرتهای مخاصم با ما درباره ما تصمیم بگیرند نقش ویژه ای داشتند. ما در سیاست خارجی خودمان این اولویت ها را همواره مورد نظر قرار دادیم . در منش سیاست خارجی ما حساسیت در مقابل تجاوز نقش بخصوصی داشته و ما همواره کوشش کـردیـم از اول انـقـلاب در هـر نـقـطـه ای کـه یـک نـیـروی مـتـجـاوز به خودسری و قلدری مشغول است آن را عیب و زشت بشماریم .(۱۱/۶/۱۳۶۴)
ب) دیپلماسی دولت سیزدهم در مقایسه با برخی دولت های گذشته
تا امروز که ۲۲ ماه از عمر دولت سیزدهم می گذرد ، بیش از ۲۵ شخصیت از سران کشورها از رئیس جمهور گرفته تا نخست وزیر و وزیر خارجه در دولت سیزدهم به تهران سفر کرده و با مقامات عالی کشورمان دیدار داشته اند.
آیت الله رئیسی هم با احتساب آخرین سفری که به سه کشور آمریکای لاتین( ونزئلا، نیکاراگوئه و کوبا ) داشتند ، در مجموع ۱۵ سفر خارجی داشته اند.آیت الله رئیسی در حالی اولین سفر خارجی خود را در ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ آغاز کرد ه بودند که کمتر از یک ماه از نشستن او بر صندلی پاستور نمی گذشت. جالب اینکه اولین سفر رئیس جمهور کشورمان کاملا اقتصادی بود و او برای شرکت در اجلاس شانگهای و مباحث اقتصادی این سازمان و بنا به دعوت رئیس جمهور تاجیکستان به این کشور سفر کرده بودند.
اگر در مقام مقایسه با سفرهایی که دولت یازدهم و دوازدهم (آقای روحانی) انجام داده بودند ، برآییم باید گفت بیشتر سفرهای آقای روحانی به اروپا برای انعقاد توافقنامه برجام بوده است که به تعبیر ولی الله سیف رئیس کل بانک مرکزی وقت ، دستاوردی تقریبا هیچ داشته است.برای ارتباط با چین در دولت آقای روحانی توسط رهبر معظم انقلاب نماینده ویژه ( علی لاریجانی) تعیین می شود ولی از آنجاکه هیچ اراده ای در دولت برای این ارتباط وجود نداشت، هیچ توافقی بین ایران و چین در آن دوره انجام نشد و حتی در سفر رئیس جمهور چین به تهران عمدا او را معطل نگه داشتند تا عدم تمایل خود برای ارتباط با چین را نشان دهند . برعکس این رفتار غلط ، در دولت آقای رئیسی بدون اینکه نماینده ویژه ای وجود داشته باشد از آنجاکه دولت سیزدهم اراده برای ارتباط با چین داشت، قرارداد ۲۵ ساله با این کشور منعقد می شود.
ج ) ظرفیت های بزرگ ایران در آمریکای لاتین
ارتقای مبادلات تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای آمریکای لاتین در قالب دیپلماسی اقتصادی ، نوعی بازتعریفِ نسبت دولت سیزدهم و کشورهای حوزه کارائیب و آمریکای لاتین و جنوبی است که دولت رئیسی این نقطه اتکاء را درست تشخیص داده و از همان آغازین روزهای فعالیت دولت ، بر اساس آن عمل می کند.
در روند این بلوک بندی ، کشورهایی مانند، نیکاراگوئه، برزیل ، کوبا و ونزوئلا نقش پررنگ و تأثیرگذاری دارند. واقعیت امر این است که مقامات آمریکایی نسبت به شکل‌گیری مجدد زنجیره چپ‌گرایانه در آمریکای لاتین شدیداً نگران هستند و تلاش میکنند با ارسال سیگنال‌های دیپلماتیک درصدد جلوگیری از تبلور سیاست‌های ضدآمریکایی در برزیل، کوبا، ونزوئلا، آرژانتین، کلمبیا و … برآیند. اما بازیگران آمریکای لاتین، مخصوصاً کشورهای کوبا، ونزوئلا و نیکاراگوئه و برزیل نشان داده‌اند که از انگیزه و ریسک‌پذیری بالایی نسبت به بسیاری از کشورهای تحت سلطه و تحریم آمریکا، در مواجهه باسیاست‌های تحریمی غرب برخوردارند. اکنون اراده کشورهای تحت تحریم آمریکا در جهان بر این قرار گرفته است تا از ظرفیتهای بالقوه و بالفعلی که دارند استفاده کرده و با تجمیع ظرفیت ها و انرژی خود بتوانند یک ساختاری را برای مقابله با زیاده خواهی های آمریکا ایجاد کنند. چرا که این موضوع را درک کرده اند که اگر هدایت و مدیریت ساختار کشورهای تحت تحریم آمریکا به‌صورت جمعی صورت بگیرد، زمینه در هم شکستن تحریمهای آمریکا وجود خواهد داشت. امروز آنچه کشورهای چین، برزیل، اندونزی ، روسیه و... در کاهش «آقایی دلار» و دنبال کردن ارز جایگزین هستند در راستای اتخاذ همین سیاست و راهبرد است. این همان خطری است که اکنون آمریکایی ها به عنوان یک واقعیت جهانی آن را پذیرفته اند.این موضوع که آمریکا باید منتظر کاهش استفاده از دلار در سطح جهان باشد را « ژانت یلن» وزیر خزانه داری آمریکا در یک جلسه استماع در کنگره این کشور سه شنبه هفته گذشته اعتراف کرد و گفت ؛ «کشورهای جهان بدنبال ارزهای جایگزین هستند تا ذخیره ارزی خود را با ارزهای خارج از دلار تعریف کنند.»
چرایی اهمیت تقویت روابط ایران با کشورهای آمریکای لاتین
در ارتباط با اینکه چرا آمریکای لاتین برای ایران اهمیت دارد، ابتدا باید فضای سیاسی حاکم بر کشورهای این حوزه و سپس ظرفیتهای همکاری‌جویانه فیمابین را مورد واکاوی قرار داد.
اول- دیدگاه مشترک ضدآمریکایی ایران با کشورهای آمریکای لاتین
فضای سیاسی و نگرش سیاسی مردم این پهنه جغرافیایی را می‌توان در ضدیت با آمریکا تعریف کرد. همان‌گونه که رئیس‌جمهوری کشورمان در آغاز سفر به این سه کشور تأکید کردند: «موضع مشترک ما و این سه کشور ایستادگی در مقابل نظام سلطه و یکجانبه‌گرایی است.»
کشورهای حوزه آمریکای لاتین به ویژه ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه که رئیس جمهوری کشورمان ، به‌سبب انتخاب نظامی ، سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک مختص خود، سال‌هاست که مورد خشم و غضب همسایه شمالی خود هستند و آمریکا آنها را هم مانند ایران و درست به‌دلیل همین انتخاب متفاوت مورد تنبیه قرار داده است.
جمهوری اسلامی ایران و نیکاراگوئه چهار دهه پیش، انقلاب‌هایی را تجربه کردند؛ انقلاب اسلامی ایران و انقلاب ساندنیستی نیکاراگوئه یک فصل مشترک داشت و آن قیام علیه دیکتاتورهای وابسته به غرب بود و این مهمترین دلیل دشمنی و تهدیدات بلوک غرب علیه دو کشور است؛ بنابراین آمریکا در حیاط خلوت خود با جمعیتی در حدود ۷۰۰میلیون نفر و مساحتی حدود ۲۱ میلیون کیلومتر مربع که یکی از مناطق مهم جهان به‌شمار می‌رود، جایگاهی نداشته و مردم این حوزه جغرافیایی همواره از لحاظ نگرش سیاسی به چپ ضدآمریکایی، متمایل بوده‌اند.
در سال‌های اخیر نیز موج ضدامپریالیستی در آمریکای لاتین شدت گرفته‌است تا جایی که امروزه ونزوئلا، کوبا، بولیوی، شیلی، آرژانتین، کلمبیا، نیکاراگوئه و برزیل از جمله ۸ کشور آمریکای لاتین هستند که در اردوگاه چپ تعریف می‌شوند.
همین مسائل بسترساز نگاه کشورهای آمریکای لاتین به شرق از چین و روسیه گرفته تا ایران شده‌است. پکن در حال حاضر به بزرگ‌ترین شریک تجاری برخی کشورهای آمریکای لاتین از جمله برزیل، شیلی، کوبا و اروگوئه تبدیل شده‌است. برعکس چین که به‌دنبال استفاده از منابع طبیعی آمریکای لاتین برای رشد اقتصادی خود است، منافع روسیه در این منطقه بیشتر در قالب امنیتی-راهبردی تعریف می‌شود.
همچنین نگاه منفی مردم و دولتمردان آمریکای لاتین به سیاست‌های قلدرمآبانه آمریکا، بستر را برای نزدیکی ایران و بازیگران این پهنه جغرافیایی هموار کرده‌است که سند راهبردی ۲۰ ساله ایران و ونزوئلا در کنار تقویت روابط اقتصادی و تجاری تهران با کشورهای بولیوی، نیکاراگوئه از تحکیم ائتلاف محور ضدامپریالیسم در حیاط خلوت آمریکا نشان دارد.
دوم- بسترها و ظرفیتهای تجاری و اقتصادی همکاری‌جویانه
در کنار نگاه مشترک سیاسی ایران با این کشورها ، این پرسش به ذهن میرسد که در کنار رویکرد سیاسی ضدآمریکایی بازیگران آمریکای لاتین، چه بسترها و ظرفیتهای همکاری‌جویانه بین تهران و حیاط خلوت آمریکا وجود دارد؟
در پاسخ باید گفت که کشاورزی، معدن و صنایع آمریکای لاتین ظرفیت بزرگ یا به زبانی بهتر گنج بزرگی است که بسیاری از کشورهای جهان از دیرباز تاکنون برای بهره‌گیری از آن در تلاش هستند و دلیل تقلای کاخ سفید برای تسلط به این منطقه هم به‌دلیل وجود چنین ظرفیتی است.
آمارها حکایت از آن دارند که ۲۵ درصد از زمین‌های جنگلی و قابل کشت در این منطقه ازکره زمین قرار دارند و دو سوم کشورهای آمریکای جنوبی به منابع سرشار معدنی دسترسی دارند. ۶۵ درصد از ذخایر جهانی لیتیوم، ۴۲ درصد از ذخایر نقره، ۳۸ درصد از ذخایر مس و ۲۱ درصد از ذخایر جهانی آهن، آمریکای لاتین را به یکی از مناطق ثروتمند جهان تبدیل کرده است.
چنین ظرفیت عظیمی در چه حوزه‌هایی میتواند به کار ایران بیاید؟ شاید اگر در پاسخ به این پرسش گفته شود؛ «در تمام حوزه‌ها»، چندان اغراق‌آمیز به نظر نرسد.
حتی نیازمندی‌ها در سطوح منطقه‌ای در حوزه‌های انرژی به ویژه نفت و گاز، صنایع تولید مواد غذایی، صنایع تولید مواد شیمیایی و شوینده، عمران، ساخت سد، تولید برق و انرژی های برق آبی، ساخت مسکن، معادن و فلزات، خدمات مستشاری، آموزش و مهارت‌افزایی، کشاورزی صنعتی و سنتی، دامداری سنتی و صنعتی، بهداشت و درمان خصوصا دارو و خدمات درمانگاهی، تکنولوژی و نانوتکنولوژی، به‌قدری وسیع است که سرمایه‌گذاری در هر یک از این موارد اشاره شده میتواند آینده اقتصادی هر دو منطقه غرب آسیا و جنوب آمریکا را تضمین کند.
برای مثال آمارها از وجود نزدیک به ۳۰ میلیون هکتار زمین قابل کشت برای انواع محصولات کشاورزی در ونزوئلا خبر می‌دهند که با توجه به منابع آبی آن کشور و نیاز ایران به این محصولات سرمایه‌گذاری در آن همان برد-بردی است که طرفین از روابط خود انتظار دارند.
یا پیشرفت کوبا به عنوان یکی از کشورهای همیشه همراه جمهوری اسلامی ایران در حوزه بهداشت و دارو میتواند بسیاری از محدودیت‌های حاصل از تحریم‌ها علیه دو کشور را خنثی کند. همکاریهای کوبا و ایران در حوزه بیوتکنولوژی و تولیدات دارویی ظرفیت بسیار بالایی برای گسترش دارد و بازار تشنه این کشور میتواند عرصه عرضه تولیدات ایرانی به ویژه محصولاتی مانند کالاهای پتروشیمی، کود شیمیایی، مواد غذایی مانند لبنی و شیلاتی باشد.
سرمایه‌گذاری ایران در بخش انرژی کوبا و واردات مواد معدنی به‌ویژه نیکل و روی، توتون و تنباکو و داروهای خاص و مکمل از کوبا میتواند نیازهای ایران را در این زمینه رفع کند.
در ارتباط با ونزوئلا نیز که باید گفت که ایران پیشتر در حوزه‌هایی چون انرژی، تولید مشترک خودرو، ایجاد کارخانه سیمان، کارخانه صنایع لبنی و کارخانه خانه‌سازی با هدف تولید انبوه مسکن با ونزوئلا همکاری کرده بود، اما قطار همکاریهای تهران- کاراکاس با امضای اسناد راهبردی بلندمدت ۲۰ ساله بین دو کشور سرعت گرفته‌است که انتظار می‌رود در جریان این سفر بر سرعت این قطار افزوده شود.
گزارش فائو از ظرفیت مواد غذایی منطقه آمریکای لاتین و جنوبی
الف ) کشاورزی
طبق گزارش فائو( سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد)، منطقه آمریکای لاتین و آمریکای جنوبی بیش از ۴۰ درصد مواد غذایی درجهان را داراست و قرار است در آینده کشورهایی مانند برزیل و آرژانتین تامین کنندگان اصلی مواد غذایی جهان باشند.
به لحاظ ژئوپلتیکی امریکای لاتین دارای وسعتی به اندازه بیش از ۲۱ میلیون کیلومتر مربع است. این منطقه ۱۴ هزار میلیارد متر مکعب از ذخایر آب شیرین جهان و بیش از ۹ میلیون متر مربع از مراتع و جنگلهای آمازون به عنوان کانون تنفس جهان را در اختیار دارد . جمعیت کشورهای این منطقه بالغ بر ۷۰۰ میلیون نفـر اسـت. تولیـد ناخالص داخلی این منطقه بین پنج تا شش هزار میلیارد دلار و ارزش صادرات آن بیش از هزار میلیارد دلار و وارداتی اندکی کمتر از این رقم را دارد.
ب) نفت و گاز
ذخایر اثبات شده نفت و گاز این منطقه به بیش از ۳۵۵ میلیارد بشکه میرسد که میتواند نقش مهمی در تامین انرژی جهانی در دهه های آینده بازی کند اکثر این ذخایر هم تحت مالکیت ونزوئلا قرار دارد.
ج ) زنجیره تامین جهانی
آمریکای لاتین با تکیه بر تقاضای بالای خرده فروشی معادن استراتژیک ،مس، لیتیوم نفت، تولیدات مواد غذایی و دسترسی بالا به آمریکای شمالی ،اروپا، آفریقا و آسیای شرقی به یکی از مسیرهای اصلی زنجیره تامین جهانی تبدیل شده است که دولتهای منطقه به عنوان یک امتیاز در مناسبات سیاسی از آن استفاده میکنند.
د ) جذابیت سرمایه گذاری
ارزش مالی جذب سرمایه گذاری خارجی بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار است که عمدتا در بخشهای معادن عظیم سنگ آهن، بوکسیت ،لیتیوم، آلومینیوم ،مس؛ توریسم و کشاورزی متمرکز است.
ونزوئلا دروازه پیشرفت و سرمایه گذاری مطمئن
ونزوئلا بزرگ‌ترین ذخائر نفتی اوپک و جهان را در بر دارد و در عین حال رشد تولید ناخالص داخلی، این کشور را در ردیف هفتاد و پنجمین کشور قرار داده است. ونزوئلا از حیث فرهنگی مردم مقاومی دارد و این مقاومت سبب پایداری حکومت و سیاست‌های آن در این کشور شده است. این مقاومت برای منطقه کارائیب و آمریکای لاتین تا حد زیادی الهام‌بخش بوده و حتی دارای آثار فرامنطقه‌ای نیز هست،کما اینکه بعضی منابع آمریکایی نوشته‌اند همکاریهای ونزوئلای دوره «هوگوچاوز» در مقابله با تحریمهای آمریکا علیه ایران، کوبا و نیکاراگوئه مؤثر بوده است.
ایران و ونزوئلا در الگوهای اقتصادی (عدالت‌محور) و اهداف اقتصادی (توده‌گرا) و شیوه اداره جامعه (اولویت در بکارگیری عناصر انقلابی) کاملا از یک الگو تبعیت می کنند .کما اینکه دو کشور از دیرباز همکاریهای اصولی با هم داشته‌اند. ونزوئلا یک عضو بنیانگذار در اوپک به حساب می‌آید و این نشان میدهد زیرساخت‌های اقتصادی دو کشور از نوعی یک‌سویی برخوردارند.
در این کشور نزدیک ۱۰۰۰ رودخانه جاری است یکی از آنها (اورینوکو) حدود ۲۵۰۰ کیلومتر از برزیل تا اقیانوس اطلس طول دارد. بر این اساس ظرفیت کشاورزی و صنعت در ونزوئلا بالاست و این در حالی است که صنعت کشاورزی در این کشور ضعیف است و قابلیت سرمایه‌گذاری ویژه دارد. ضمن آنکه فاصله دما از ۲۸ درجه در مناطق گرمسیری تا کمتر از ۸ درجه در مناطق سردسیر، موقعیت ویژه‌ای برای توسعه کشاورزی ونزوئلا فراهم کرده است و می تواند برای کشت فراسرزمینی ایران و برآورده کردن نیاز غذایی کشورمان با توجه به کمبود منابع آبی و خشکسالی های متوالی در ایران اطمینان بخش باشد.
ونزوئلا از سال ۱۳۷۷ که «هوگوچاوز» طی انتخابات بر سر کار آمده تا امروز یعنی حدود ۲۵ سال دارای ثبات سیاسی و ثبات در سیاست‌ها بوده است و این در شرایطی بود که آمریکایی‌ها در طول این مدت و با انواع شیوه‌ها در پی ساقط کردن دولت انقلابی در این کشور بوده‌اند. کما اینکه ماشین کودتا در این کشور از دو سال پس از روی کار آمدن هوگوچاوز راه افتاد و حتی برای چند روز بر دولت منتخب غلبه کرد اما سرانجام مردم چاوز را برگرداندند. در آخرین انتخابات ریاست‌جمهوری هم، غرب نتیجه را نپذیرفت و تا همین چند ماه پیش رقیب غربگرای مادورو یعنی «خوان گوایدو» را رئیس‌جمهور می‌دانست ولی در نهایت تسلیم شد و گوایدو به آمریکا اقامت گزید.
براساس آمارهای گمرک ایران تجارت خارجی کشورمان با ونزوئلا از سال ۱۳۸۴ به بعد و با تغییر رویکرد دولت احمدی نژاد به سمت گسترش تعاملات با کشورهای آمریکای لاتین از حدود ۵۰۰ هزار دلار در سال ۱۳۸۳ به ۱۲۵ میلیون دلار تا سال ۱۳۹۲ رسید که اکثر آن مربوط به صادرات ایران است و سهم واردات از ونزوئلا کمتر از ۸ درصد تجارت دوجانبه را تشکیل میدهد هرچند افت تجارت میان دو کشور از زمان روی کار آمدن دولت روحانی و تغییر رویکرد دولت به این منطقه کاملا مشهود است؛ اما از تاثیر تحریمهای آمریکا علیه ایران و ونزوئلا و خروج برخی از تعاملات اقتصادی از مسیرهای رسمی عدم ثبت آنها در کاهش تجارت خارجی میان دو کشور نباید گذر کرد. صادرات ایران به ونزوئلا طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ بین نیم یا ۱میلیون دلار محدود بود و جهش سال ۹۹ و ۱۴۰۰ هم مربوط به صادرات بنزین است که مربوط به تعاملات خارج از ساختار تصمیم گیری دولت روحانی بود.
در نگاه کلی روند تاریخی مناسبات اقتصادی میان ایران و ونزوئلا به چهار دوره قابل تقسیم بندی است:
۱. نزدیکی سیاسی دو کشور با انتخاب هوگو چاوز به ریاست جمهوری ونزوئلا در سال ۱۳۷۸ و شروع جدی تعاملات تجاری.
۲. دوره گسترش روابط اقتصادی با حمایت سیاسی دولت احمدی نژاد و سرمایه گذاری بالای هولدینگ‌های تجاری ایران در ونزوئلا با اهداف سیاسی و هژمونیک.
۳. افت تجارت مستقیم میان دو کشور به دلیل اعمال تحریمهای آمریکا علیه ایران و ونزوئلا همزمان با تغییر رویکرد دولت روحانی به جنس روابط اقتصادی با ونزوئلا در این دوره روابط میان دو کشور به سطح نمادین و سیاسی کاهش یافت و بخش اصلی مناسبات اقتصادی از مسیری خارج از دولت روحانی ادامه پیدا کرد.
۴. احیای روابط اقتصادی رسمی میان دو کشور با شروع دولت آیت الله رئیسی و تسریع در رفع موانع و ایجاد جذابیت‌های تجاری از طریق:
- تشکیل کمیته های مشترک ایران و ونزئولا در بهار سال ۱۴۰۱
- ایجاد پرواز مستقیم میان تهران و کاراکاس در مرداد ۱۴۰۱
- برقراری خط مستقیم کشتیرانی ایران و ونزوئلا در آذر ۱۴۰۱
- امضای سند جامع همکاریهای راهبردی ۲۰ ساله میان ایران و ونزوئلا در خرداد سال ۱۴۰۱
- انعقاد قرارداد صادرات محصولات دانش بنیان ایران به ونزوئلا در مهر ۱۴۰۱
- انعقاد قرارداد احیای شرکت تولید خودرو در ونزوئلا و صادرات خودروی کامل به این کشور در خرداد ۱۴۰۱
نقطه عطف روابط ایران و کوبا در دوره جدید
هرچند ایران و کوبا دارای سابقه بسیار طولانی در زمینه‌های ،سیاسی، علمی، اقتصادی و امنیتی هستند؛ اما داده های آماری نشان می دهد که این دو کشور تاکنون در گسترش روابط تجاری دوجانبه موفق عمل نکرده اند و تجارت میان دو کشور در عمل نزدیک به صفر بوده است و با وجود امضای ۱۲ موافقت نامه میان دو کشور، کوبا شریک ۱۵۲ ایران در سال ۱۴۰۱ بوده است. مطابق داده‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران در ۴ سال اخیر حجم تجارت غیرنفتی دو کشور فراتر از ۲۲ میلیون دلار نرفته است. مهمتر اینکه در تمام این سالها تراز تجاری به نفع کوبا مثبت گزارش شده است و ایران تقریبا هیچ صادراتی به کوبا نداشته و صرفا واردکننده اقلام پزشکی و به ندرت شکر و محصولات پلیمری از کوبا بوده است. واکاوی داده‌های گمرک ایران نشان می دهد در این مدت میزان تجارت دو کشور حدود ۶۰ هزار تن بوده است. اگر مبادلات مربوط به واردات واکسن در سال های بیماری کرونا را در نظر نگیریم ، بیشترین میزان واردات در ۴ سال اخیر مربوط به سال ۱۳۹۸ به رقم ۵۹ هزار و ۸۷۵ تن و کمترین میزان واردات مربوط به سال ۱۳۹۹ بوده است.
مهمترین دلایل عدم توسعه روابط تجاری میان ایران و کوبا تاکنون را باید در موارد زیر جستجو کرد:
- خلا اطلاعاتی تجار ایرانی و کوبایی از ظرفیت های بالقوه اقتصادی دو کشور که دلیل اصلی آن مربوط به عدم وجود اتاق بازرگانی مشترک و عدم اولویت دیپلماسی اقتصادی در وزارت خارجه ایران بوده است.
- عدم سرمایه گذاری مستقیم شرکتهای ایرانی در کوبا در راستای بسترسازی برای صادرات کالاهای واسطه ای و خدمات مهندسی
- عدم ایجاد خط تجاری دریایی و هوایی مستقیم میان دو کشور
- بی توجهی عمومی دولت‌ها به ایجاد رایزنی بازرگانی در حال حاضر فرصت‌های سرمایه گذاری مشترک بسیاری در حوزه‌های صنایع غذایی دارو، معدن ، خدمات مهندسی، انرژی، پالایشگاه ، ماشین سازی بیوتکنولوژی ، مخابرات، ساخت و ساز و توریسم وجود دارد که می تواند نقطه شروع مناسبی برای گسترش روابط تجاری میان دو کشور در دوره جدید با سفر آیت الله رئییس به هاوانا باشد. با توجه به اهمیت جایگاه آمریکای لاتین در رویکرد دولت سیزدهم در توسعه روابط خارجی ایران، در طول یک سال گذشته تلاش شده است تا زمینه رشد تجارت دوجانبه میان ایران و کوبا تسهیل شود.
نیکاراگوئه، پتانسیل بالای روابط تجاری
جنس روابط ایران و نیکاراگوئه همانند روابط با کوبا معطوف به موضوعات سیاست خارجی و امنیتی است و به رغم ارتباطات مستمر دیپلماتیک در برخی دولتهای گذشته ، سطح تجارت خارجی میان دو کشور نزدیک به صفر باقی مانده است. براساس گزارش گمرک ، صادرات ایران به این کشور در سال ۱۴۰۰ کمتر از ۸ هزار دلار بوده است.
نیکاراگوئه با تولید ناخالص داخلی ۱۷ میلیارد دلاری از فقیرترین کشورهای قاره آمریکا است و بیش از ۸۰ درصد مردم این کشور با درآمد کمتر از ۲ دلار در روز زندگی می کنند.
هرچند دانیل اورتگا رئیس جمهور نیکاراگوئه در دولت اول خود (۱۹۸۴) سیاست‌های چپ رادیکال را دنبال می کرد و یکی از مهمترین دولتهای متحد شوروی را تشکیل داده بود اما به شکل قابل توجهی رویکردی متفاوت را از سال ۲۰۰۶ دور دوم ریاست جمهوری اتخاذ کرده است و به رغم حضور در ائتلاف دولتهای سوسیالیست آمریکای جنوبی بیشتر اصول اقتصادی چپ گرایانه خود را کنار گذاشته است؛ اما همچنان یکی از دولت های مخالف سیاست‌های آمریکا محسوب می شود با وجود تعمیق تعارضات نیکاراگوئه با آمریکا، اقتصاد این کشور به شکل فزاینده ای به بازار مصرف و قراردادهای تجارت ترجیحی آمریکا وابسته است و آمریکا مهمترین شریک تجاری این کشور محسوب می شود.
در کنار مشکلات عمومی تجارت خارجی ایران با کشورهای کوچک آمریکای لاتین ظرفیت های صادراتی ایران و نیکاراگوئه از مشابهت بالایی برخوردار است و همین موضوع باعث پیچیده تر شدن مناسبات تجاری میان دو کشور شده است و توسعه روابط اقتصادی از مسیر سرمایه گذاری بلندمدت برای فعال کردن ظرفیتهای بالقوه می گذرد. در راستای سیاست خارجی دولت سیزدهم برای بازتعریف نقش آمریکای لاتین در تجارت خارجی ایران سند جامع همکاری طولانی مدت میان ایران و نیکاراگوئه در سفر سال گذشته امیرعبداللهیان به این کشور به امضا رسید که راه را برای انعقاد موافقت نامه‌ها و قراردادهای اقتصادی تسهیلکرد و منجر به... .
موانع تعمیق روابط تجاری و اقتصادی میان ایران و آمریکای لاتین
- تنوع پایین کالاها در تجارت خارجی فی مابین و محدود شدن آنها به کالاهای خام و فرآوری نشده
عمده سبد صادراتی ایران و کشورهای منطقه آمریکای لاتین و جنوبی مربوط به مواد خام کالاهای فرآوری نشده و با تکنولوژی پایین است که به رغم اهمیت بالای آن در تجارت بین الملل به دلیل کشش پایین تقاضا و قیمتی نمی تواند به تنهایی به گسترش تجارت دوجانبه کمک کند و مستلزم بازتعریف این مناسبات در یک زنجیره تامین جهانی با هدف خلق ارزش افزوده بالاتر که نیازمند سرمایه گذاری و جذب تکنولوژی وابسته است که در شرایط تحریمی به یک چالش جدی برای توسعه روابط تبدیل شده است.
- بعد مسافت با کشورهای آمریکای لاتین
هزینه لجستیک تجارت خارجی ایران با کشورهای آمریکای لاتین و کاهش قدرت رقابت کالاهای صادراتی باعث شده است تا عموم تجارت دوجانبه به کالاهای خام و استراتژیک محدود شود و یکی از مهمترین دلایل تجارت نزدیک به صفر ایران با کوبا و نیکاراگوئه تبدیل شود حمایت‌های دولتی از ایجاد یک مسیرا اقتصادی دریایی و هوایی تجارت با آمریکای لاتین از ملزومات اصلی برای تعمیق روابط اقتصادی میان دو منطقه است.
- تحریم های آمریکا
پایداری تحریمهای آمریکا علیه تجارت خارجی ایران در طول ۱۲ سال گذشته از طریق سه حوزه بر میزان روابط اقتصادی ایران و کشورهای آمریکای لاتین ، ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه تاثیر منفی گذاشته است و جذابیت تجارت فی مابین را کاهش داده است و مشکلاتی همچون ؛ تامین اعتبار از طریق حذف امکان استفاده از ظرفیتهای بانکی LC، وام، خط اعتباری ، افزایش هزینه انتقال پول و کاهش (حذف) دامنه سود تجاری ، افزایش هزینه جابه جایی کالاها ، تحمیل ریسک اقتصادی ناشی از احتمال اعمال تحریمهای موردی علیه شرکتهای تجاری و فشار سیاسی دیپلماتیک آمریکا بر کشورهای آمریکای لاتین برای توقف تجارت با ایران از موارد این مشکلات و چالش ها در تجارت آزاد بین ایران با این کشورها بوده است.
- مشکلات ناشی از ناترازی تجاری
مرور آمارهای گمرکی از تجارت ایران با کشورهای منطقه آمریکای لاتین نشان می دهد که محدودیت تجارت به برخی از کالاهای خام باعث ایجاد تراز منفی تجاری به نفع یکی از طرفین شده است که انعقاد پیمان‌های پولی و استفاده از سیاست تهاتر کالا را با مشکلات جدید موجه کرده است که در شرایط تحریمی یک مانع جدی برای توسعه روابط خواهد بود.
- حمایت ناکافی دولت ها از توسعه تجارت فی مابین
عدم تشکیل اتاق‌های بازرگانی مشترک میان ایران و سه کشور ونزوئلا کوبا و نیکاراگوئه با وجود پشتیبانی سیاسی از توسعه روابط میان ایران و کشورهای فوق، مهمترین ساختار بروکراتیک اقتصادی مربوط به کمیته مشترک بازرگانی ایران و ونزوئلا است که عمری کمتر از یک سال دارد و تا قبل از آن در دولت های گذشته با عدم حمایت از سوی دولت ها مواجه بوده است.
- عدم تدوین راهبرد بلند مدت برای توسعه روابط اقتصادی
نوسان بالا در روابط تجاری ایران با کشورهای بولیواری منطقه آمریکای لاتین در طول دو دهه گذشته نشان می دهد که حداقل تا دولت گذشته سند بالادستی برای توسعه روابط اقتصادی با این منطقه تدوین نشده است . هرچند به نظر می رسد رویکرد دولت سیزدهم تغییر کرده و این روند در حال اصلاح شدن می باشد.
- رقابت با قدرت های جهانی و منطقه ای
حضور قدرتهای اقتصادی جهانی همچون چین و روسیه در منطقه آمریکای لاتین مزیت های اقتصادی صادرات کالا و خدمات ایران را محدود کرده است و انگیزه بخش خصوصی را برای پرداخت هزینه‌های رقابت را به چند قلم کالا و خدمات محدود کرده است. هرچند با توجه به ارتباط ایران با چین و روسیه یا هند در دولت سیزدهم ، می توان امیدوار به بهره برداری بیشتر ما در دوره جدید از ظرفیت های موجود در این کشورها بود.
دستاورد های سفر اخیر رئیس جمهور به سه کشور آمریکای لاتین
- در نخستین روز حضور رئیسی در ونزوئلا، مقامات عالی‌رتبه دو کشور ۱۹ سند و تفاهمنامه همکاری امضا کردند. این تفاهمنامه‌ها میان وزرای امور خارجه، نفت، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، بهداشت و درمان و فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه های چون ارتباطات و فناوری اطلاعات، انرژی، بیمه، حمل و نقل دریایی، آموزش عالی، کشاورزی، دارویی و پزشکی، تبادلات فرهنگی و همچنین توسعه همکاریهای معدنی امضا شده است.
- حجم تبادلات تجاری میان دو کشور از ۶۰۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ به بالای ۳ میلیارد دلار در حال حاضر افزایش یافته است که این حجم مبادلات تجاری فیمابین در گام اول به ۱۰ و در گام دوم به ۲۰ میلیارد دلار قابل افزایش خواهد بود.
- در دیدارهای رئیس جمهور و وزرای همراه در ونزوئلا ۲۶ سند همکاری به امضا رسید که تمرکز اصلی این اسناد حول مباحث اقتصادی، تجاری، فن آوری و علمی بود.
- در دهه ۸۰ دو کارخانه تراکتورسازی و خودروسازی به صورت مشارکتی بین شرکتهای ایرانی و ونزوئلایی در این کشور تاسیس شدند اما ۹ سال قبل و تنها اندکی پس از آغاز به کار دولت روحانی این دو رو به تعطیلی رفتند و عملا خط تولیدشان از کار افتاد.
- در جریان سفر آیت الله رئیسی به ونزوئلا نمایشگاهی به منظور احیا این دو کارخانه طراحی شده بود که رئیس جمهور کشورمان از آن بازدید کرد و دستور احیا این دو کارخانه صادر و بنا بر مقدماتی که پیش از سفر آماده شده بود خط تولید این دو کارخانه آماده به کار شدند.
- ظرفیت تولید کارخانه تراکتورسازی ایران در ونزوئلا سالانه ۱۲۰۰ دستگاه تراکتور است و تاکنون هزاران کشاورز ونزوئلایی در صف دریافت محصولات این شرکت قرار گرفته‌اند.
- ارزش صادرات ایران به ونزوئلا در ۸ سال دولت روحانی، ۲۶۳ میلیون دلار بود در حالی که در عمر ۲ ساله دولت سیزدهم ، ونزوئلا می تواند به عنوان دروازه‌ای جهت ورود دانش بنیان های ایرانی به آمریکای لاتین تلقی شود. در همین رابطه ، قریب به ۹۳ میلیون دلار در سفر رئیس جمهور به ونزوئلا قرارداد امضا شد.
- بخشی از اقدامات دولت سیزدهم در حوزه دانش بنیان ها در جریان سفر رئیس جمهور به ونزوئلا به شرح ذیل است:
- انعقاد چندین قرارداد به ارزش تقریبیِ ۹۰ میلیون دلار
- صادرات دستگاه های همودیالیز ساخت دانش بنیان های ایرانی
- امضای سند همکاری برای ایجاد خانه نوآوری کاراکاس
- حمایت از صادرات محصولات حوزه سلامت
- تعریف خط اعتباری برای صادرات محصولات دانش بنیان
- احداث پارک فناوری تهران در کاراکاس
- اختصاص مکانی (به مدت ۲۰ سال) برای حضور دانش بنیان های ایرانی
- انعقاد قرارداد یک میلیون دلاری برای مونتاژ تجهیزات پزشکی ایرانی
امضای ۶ سند و تفاهمنامه همکاری ، حاصل سفر به کوبا
این تفاهمنامه‌ها در حوزه‌های قضایی، همکاریهای جامع سیاسی، مناسبات گمرکی و مشارکت در حوزه فناوری اطلاعات بوده است که به امضای مقامات عالی‌رتبه ایرانی و کوبایی رسید. این تفاهمنامه ها و اسناد در حوزه های نانوتکنولوژی و بایوتکنولوژی، ساخت نیروگاه برق ، ژنتیک ، اقدامات و حوزه‌های تحقیقاتی شامل «زیست پزشکی (تحقیق و توسعه در زمینه واکسن‌ها و محصولات بیودارویی)، بیوتکنولوژی گیاهی، آنزیم‌های صنعتی و بیوتکنولوژی حیوانات بوده است.
در رابطه با سفر رییس جمهور به نیکاراگوئه نیز ۳ سند در حوزه های مختلف به امضا رسید که در نوع خود از اهمیت زیادی برخوردار است. در کل ، در این سفر ۳۵ سند بین ایران با این سه کشور آمریکای لاتین به امضا رسید که در شرایط حاضر دستاورد بزرگی برای دولت سیزدهم و نظام جمهوری اسلامی خواهد بود.
نظر شما